ਆਓ! ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀ ਲਗਾਈਏ........

ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਸਾਡੀ ਸਭ ਦੀ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਨਾ ਸਿਰਫ ਭੋਜਨ ਦੀ ਪੌਸ਼ਟਿਕਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਬਲਕਿ ਸਵਾਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਭੋਜਨ ਪੌਸ਼ਟਿਕਤਾ ਦੇ ਮਾਹਿਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਾਲਗ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਦਿਨ 85 ਗ੍ਰਾਮ ਫਲ ਅਤੇ 300 ਗ੍ਰਾਮ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਖਾਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ।   ਪਰ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਉਤਪਾਦਨ ਪੱਧਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਖਾਣ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਦਿਨ ਸਿਰਫ 120 ਗ੍ਰਾਮ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਹੀ ਮਿਲ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀ ਕੀ ਹੈ?
ਘਰ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਘਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੀ ਉਹ ਜਗਾ  ਜਿੱਥੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਜੜ੍ਹੀ -ਬੂਟੀਆਂ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੁੱਝ ਫਲ ਉਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀ ਦੀ ਲੋੜ ਕਿਉਂ ਹੈ?
ਸਿਹਤ ਵਰਧਕ, ਨਿਰਮਲ ਖ਼ੁਰਾਕ ਸਾਡਾ ਸਭ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦਾਂ, ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕ ਅਤੇ ਕੀੜੇਮਾਰ ਜ਼ਹਿਰਾਂ ਨਾਲ ਪਲੀਤ ਜਿਹੜੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਅਸੀਂ ਖਾ ਰਹੇ ਹਾਂ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ! ਉਹਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਡੀ ਸਿਹਤ ਦਿਨੋਂ-ਦਿਨ ਨਿੱਘਰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਰੋਗ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਪਤਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਸਮੂਹ ਪੰਜਾਬੀ ਕੈਂਸਰ ਵਰਗੀਆਂ ਨਾਮੁਰਾਦ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਪ੍ਰਜਨਣ ਸਿਹਤ ਅਰਥਾਤ ਬੱਚੇ ਜਨਣ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਵੀ ਸਾਡੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਜ਼ਹਿਰਾਂ ਕਾਰਨ ਬੁਰੀ ਤਰਾਂ ਤਬਾਹ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਮੰਦਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਜਮਾਂਦਰੂ ਅਪਾਹਜ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਸੂਬਾ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਦਵਾਈਆਂ ਤੋਂ ਗਰਭ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਦੇ ਅਤੇ ਜੇ ਦਵਾਈਆਂ ਨਾਲ ਠਹਿਰ ਵੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਸਿਰੇ ਵੀ ਦਵਾਈਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਬਸ ਨਹੀਂ  ਅੱਜ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਛਿਮਾਹੇ, ਸਤਮਾਹੇ ਤੇ ਅਠਮਾਹੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਜਨਮ ਉਪਰੰਤ ਤੁਰੰਤ ਕਾਲ ਦਾ ਗ੍ਰਾਸ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬਜ਼ਾਰੂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਹਿਰ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਿਹਤ, ਸਾਡੀ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਖਿਲਵਾੜ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਨਿਰਮਲ ਖ਼ੁਰਾਕ ਜੁਟਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਘਰ-ਘਰ ਵਿੱਚ ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਹੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵੀ ਹੈ।
ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀ ਕਿਵੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੀਏ?
ਆਓ! ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀ ਬਣਾਈਏ: ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਹੜੇ ਜਾਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਜਗਾ  ਨੂੰ ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਕਰਕੇ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰਸੋਈ ਦੇ ਅਣਉਪਯੋਗੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵਰਤ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਉਗਾਉਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਅਣਉਪਯੋਗੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਦਾ ਸਹੀ ਢੰਗ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਛੋਟੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਗਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਘਰੇਲੂ ਪਰ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਵਰਤ ਕੇ ਕੀਟਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਬੜੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਘਰੇਲੂ ਬਾੜੀ ਸਦਕੇ ਸਾਨੂੰ ਉੱਤਮ ਦਰਜ਼ੇ ਦੀਆਂ ਜ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਮੁਕਤ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਉਪਲਭਧ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
ਜਗਾ  ਦੀ ਚੋਣ ਅਤੇ ਆਕਾਰ: ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀ ਲਈ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਘਰ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਜਾਂ ਵਾੜੇ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਵਿਧਾਪੂਰਨ ਵੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵੱਲ ਲੋੜੀਂਦਾ ਧਿਆਨ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਘਰ ਦੀ ਰਸੋਈ ਦਾ ਫਾਲਤੂ ਪਾਣੀ ਵੀ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਗੀਚੀ ਦਾ ਆਕਾਰ ਉਪਲਬਧ ਜਗਾ ਤੇ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਬਗੀਚੀ ਦੇ ਆਕਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਕੋਈ ਨਿਰਧਾਰਤ ਮਾਨਦੰਡ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਤਿੰਨ- ਚਾਰ ਮਰਲੇ ਜਗਾ ਪੰਜ-ਛੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀ ਸੰਬੰਧੀ ਲਗਪਗ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫੀ ਹੈ।
ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ: ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 30 ਤੋਂ 40 ਸੈਂਮੀਂ ਤੱਕ ਦੀ ਗੁਡਾਈ ਕਰੋ। ਰੋੜੇ, ਝਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਨਦੀਨ ਆਦਿ ਕੱਢ ਕੇ ਜਗਾ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰੋ। ਹੁਣ ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀ ਲਈ ਚੁਣੇ ਗਏ ਥਾਂ ਨੂੰ ਨਮੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਭਰ ਦਿਉ। ਜਦੋਂ ਪਾਣੀ ਵੱਤਰ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਕਹੀ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਪਲਟ ਕੇ ਇਸ ਵਿੱਚ 100 ਕਿਲੋ ਰੂੜ੍ਹੀ ਦੀ ਖਾਦ ਜਾਂ ਗੁੜ ਜਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕੰਪੋਸਟ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਰਲਾ ਕੇ ਜਗਾ  ਨੂੰ ਸਮਤਲ ਕਰ ਦਿਉ। ਹੁਣ ਇਸ ਪੱਧਰੀ ਜਗਾ  ਵਿੱਚ 45 ਤੋਂ 60 ਸੈਮੀਂ ਦੀ ਦੂਰੀ ਰੱਖ ਕੇ ਵੱਟਾ ਅਤੇ ਖਾਲੀਆ ਪਾਉ।
ਜਾਨਦਾਰ ਬੀਜ ਦੀ ਚੋਣ: ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਆਦਿ ਦੀ ਬਿਜਾਈ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਖਾਸ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖੋ ਕਿ ਬਿਜਾਈ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਜਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਣ ਤੇ ਰੋਗ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧੀ ਤਾਕਤ ਆਦਿ ਪੱਖੋਂ ਉੱਚ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਾਲੇ ਹੋਣ। ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਸੰਭਵ ਹੋਵੇ ਦੇਸੀ ਜਾਂ ਸੁਧਰੇ ਬੀਜ ਹੀ ਵਰਤੋ, ਹਾਈਬ੍ਰਿਡ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਨਾ ਦਿਉ। ਕਿਉਂਕਿ ਹਾਈਬ੍ਰਿਡ ਬੀਜ ਆਮ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਧੇਰੇ ਖਾਦ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸੋ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇਸੀ ਜਾਂ ਸੁਧਰੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿਉ ਅਤੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਬੀਜਾਂ ਵਿੱਚ ਕਮਜ਼ੋਰ ਖੋਖਲੇ ਅਤੇ ਟੁੱਟੇ-ਫੁੱਟੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿਉ।
ਬੀਜ ਸੰਸਕਾਰ: ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਬੀਜ ਸੰਸਕਾਰ ਦਾ ਖਾਸ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਬੀਜ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਕੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਵਾਇਰਸ ਅਤੇ ਰੋਗ ਰਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੀਜ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਹਿੰਗ ਮਿਲੇ ਕੱਚੇ ਦੁੱਧ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ।
ਵਿਧੀ: ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਅਨੁਸਾਰ 100 ਤੋਂ 250 ਗ੍ਰਾਮ  ਕੱਚੇ ਦੁੱਧ ਵਿੱਚ 10-20 ਗ੍ਰਾਮ ਹਿੰਗ ਮਿਲਾ ਕੇ 10 ਮਿਨਟ ਲਈ ਰੱਖੋ। ਬੀਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਤਿਆਰ ਹੈ। ਹੁਣ ਬੀਜਾਂ ਉੱਤੇ ਇਸ ਘੋਲ ਦਾ ਛਿੜਕਾਅ ਕਰਕੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਪੋਲਾ-ਪੋਲਾ ਮਲਦੇ ਹੋਏ ਪਤਲਾ ਲੇਪ ਕਰ ਦਿਉ। ਬੀਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦਾ ਲੇਪ ਚੜੇ ਹੋਏ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਛਾਂਵੇਂ ਸੁਕਾ ਕੇ ਬਿਜਾਈ ਕਰ ਦਿਉ। ਇਸ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨਾਲ ਸੋਧ ਕੇ ਬੀਜੇ ਗਏ ਬੀਜਾਂ ਤੋਂ ਉੱਗੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿਉਂਕ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇਗੀ ਅਤੇ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਉੱਲੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 

ਕੁੱਝ ਹਿਦਾਇਤਾਂ
 ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ ਕਿ ਜਗਾ ਅਜਿਹੀ ਚੁਣੋ ਜਿੱਥੇ ਤੁਸੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜਾ ਕੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋੜੀਂਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਜਿਵੇਂ ਨਦੀਨ ਕੱਢਣਾ, ਫਲ ਤੋੜਨਾ ਆਦਿ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਕਰ ਸਕੋ। ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਤੁਸੀ ਠੀਕ ਸਮੇਂ ਤੇ ਕੀੜਿਆਂ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਕਾਬੂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਜਗਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧੀਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
 ਬਗੀਚੀ ਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਤੋ ਪੱਥਰ, ਘਾਹ-ਫੂਸ ਆਦਿ ਕੱਢ ਕੇ ਪੱਧਰ ਜਗਾ ਤਿਆਰ ਕਰੋ ਜਿੱਥੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਧੁੱਪ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਰਹੇ। ਉਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਰੂੜ੍ਹੀ ਦੀ ਖਾਦ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਮਿਲਾ ਲਉ।
 ਉਹਨਾਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਉਗਾਉ ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਸੰਦ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਲਈ ਚੰਗੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿਉ ਜੋ ਤਾਜ਼ੀਆਂ ਖਾਣ ਤੇ ਵਧੀਆ ਸੁਆਦ ਦਿੰਦੀਆ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਮੱਕੀ, ਫਲੀਆਂ ਅਤੇ ਮਟਰ, ਟਮਾਟਰ ਅਤੇ ਪਾਲਕ ਆਦਿ।
 ਉਪਲਬਧ  ਜਗਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਪੌਦੇ ਲਗਾਉ। ਜਿਵੇਂ ਟਮਾਟਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 2 ਫੁੱਟ, ਕੱਦੂਆਂ ਲਈ 4 ਫੁੱਟ ਦੀ ਜਗਾ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
 ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਘੱਟ ਜਗਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਸਬੁਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ਜੋ ਘੱਟ ਥਾਂ ਘੇਰਨ।
 ਮੌਸਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਉ।
 ਕੁੱਝ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਬਿਜਾਈ ਸਿੱਧੀ ਕਰਨ ਤੇ ਵਧੀਆਂ ਉੱਗਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਫਲੀਆਂ, ਚੁਕੰਦਰ, ਗਾਜਰਾਂ, ਸਲਾਦ, ਮਟਰ, ਕੱਦੂ ਅਤੇ ਸ਼ਲਗਮ।  ਨਾਲ ਹੀ ਪਨੀਰੀ ਲਗਾਉਣ ਨਾਲੋਂ ਸਿੱਧਾ ਬੀਜਣਾ ਸਸਤਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
 ਬੈਂਗਣ, ਬ੍ਰੋਕਲੀ, ਸ਼ਿਮਲਾ ਮਿਰਚ, ਟਮਾਟਰ, ਬੰਦ ਗੋਭੀ ਅਤੇ ਫੁੱਲ ਗੋਭੀ ਆਦਿ ਦੀ ਪਨੀਰੀ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਲਗਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਖੀਰੇ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਜਾਂ ਪਨੀਰੀ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਬੀਜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
 ਜੇਕਰ ਤੁਸੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਉਗਾ ਰਹੇ ਹੋ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਜੜ੍ਹੀ -ਬੂਟੀਆ, ਫਲ ਅਤੇ ਫੁੱਲ ਲਗਾਉਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਇਸ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ ਤੁਹਾਨੂੰ ਫਾਇਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਬਲਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕੀੜਿਆਂ ਅਤੇ ਰੋਗਾਂ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਮਿਲੇਗੀ।
ਜਗਾ  ਕਿਵੇਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ?
 ਜਿੱਥੇ ਬਗੀਚੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨੀ ਹੈ, ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਘਾਹ-ਫੂਸ ਸਾਫ ਕਰਕੇ, ਰੋੜੇ ਆਦਿ ਕੱਢ ਕੇ ਪੱਧਰ ਕਰ ਲਉ।
 ਬਗੀਚੀ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਤੇ ਪਾਣੀ ਛੱਡ ਦਿਉ। 2 ਦਿਨ ਏਸੇ ਤਰਾਂ ਪਿਆ ਰਹਿਣ ਦਿਉ। 2 ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਮਿੱਟੀ ਚੈੱਕ ਕਰੋ ਅਤੇ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉ ਕਿ ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿੱਲੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਇੱਕ ਮੁੱਠੀ ਮਿੱਟੀ ਲਉ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਦਬਾਉ। ਜੇਕਰ ਇਹ ਭੁਰਭੁਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮਿੱਟੀ ਬਿਜਾਈ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਇਹ ਚਿਪਚਿਪੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇੱਕ ਜਾਂ 2 ਦਿਨ ਹੋਰ ਉਡੀਕ ਕਰੋ।
 ਗੁਡਾਈ ਕਰੋ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਇੰਚ ਤੱਕ ਰੂੜ੍ਹੀ ਦੀ ਖਾਦ ਜਾਂ ਕੰਪੋਸਟ ਮਿਲਾਉ। ਕਹੀ ਨਾਲ ਮਿਕਸ ਕਰੋ।
 ਤਿੰਨ ਫੁੱਟ ਚੌੜੇ ਬੈੱਡ ਬਣਾਉ। ਦੋ ਬੈੱਡਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਰਸਤਾ ਛੱਡੋ।
 ਪਹਿਲੇ ਕੁੱਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੱਕ, ਜਦ ਪੌਦੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਰੋਜ਼ ਪਾਣੀ ਦਿਉ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਵਾਰ ਪਾਣੀ ਦਿਉ।
 ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਢਕ ਕੇ ਰੱਖੋ।
 ਬਿਜਾਈ ਲਈ ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵਧੀਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
 ਕਿਉਕਿ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਜਗਾ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਸਲਈ ਸਾਨੂੰ ਉਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉਗਾਉਣੀਆ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਲਗਭਗ ਰੋਜ ਵਰਤੋ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹੋਣ ਜਿਵੇਂ ਟਮਾਟਰ ਅਤੇ ਮਿਰਚਾਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ਾਰ ਤੋ ਖਰੀਦਣੀਆਂ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆ ਹੋਣ।
 ਲੰਬੇ ਪੌਦੇ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਲਗਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਛੋਟੇ ਪੌਦਿਟਾ ਉੱਪਰ ਛਾਂ ਨਾ ਕਰਨ।
 ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਗੇਂਦੇ ਦੇ ਪੌਦੇ ਜ਼ਰੂਰ ਲਗਾਉ ਤਾਂਕਿ ਕੀੜਿਆਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।
 ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਜਗਾ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਲਾਉ ਤਾਂਕਿ ਮਿੱਟੀ ਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ।

ਬਗੀਚੀ ਲਈ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਚੋਣ
ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ, ਪਸੰਦ ਅਤੇ ਜਗਾ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਉਗਾਈਆ ਜਾ ਸਕਦੀਆ ਹਨ।

ਜਨਵਰੀ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਲਗਾਈਆ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ - ਸ਼ਿਮਲਾ ਮਿਰਚ
ਫਰਵਰੀ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਲਗਾਈਆ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ - ਕਰੇਲਾ,ਚੱਪਣ ਕੱਦੂ, ਖਰਬੂਜਾ, ਟਿੰਡੋ, ਖੀਰਾ,ਹਲਵਾ ਕੱਦੂ,ਘੀਆ ਤੋਰੀ,ਭਿੰਡੀ,ਟਮਾਟਰ,ਰਵਾਂਹ, ਗੋਲ ਬੈਂਗਣ, ਫੈਂਚ ਬੀਨ,ਤਰਬੂਜ਼,ਅਰਬੀ
ਮਾਰਚ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਲਗਾਈਆ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ - ਮਿਰਚ,
ਜੂਨ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਲਗਾਈਆ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ - ਲੰਮੇ ਬੈਂਗਣ, ਮੂਲੀ, ਫੁੱਲ ਗੋਭੀ, ਛੋਟੇ ਬੈਂਗਣ,
ਅਗਸਤ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਲਗਾਈਆ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ - ਪਿਆਜ਼,ਧਨੀਆ
ਸਤੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਲਗਾਈਆ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ - ਸ਼ਲਗਮ, ਗਾਜਰ, ਬੰਦ ਗੋਭੀ, ਲਹੁਸਣ, ਪਾਲਕ
ਅਕਤੂਬਰ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਲਗਾਈਆ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ- ਮਟਰ, ਆਲੂ, ਮਿੱਠੀ ਫਲੀ, ਸਰੋਂ
ਸਾਉਣੀ ਦੀਆਂ ਦਾਲਾਂ - ਮੂੰਗੀ ਅਤੇ ਮਾਂਹ
ਹਾੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਦਾਲਾਂ - ਛੋਲੇ ਅਤੇ ਮਸਰ

ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਲਗਾਉਣਾ
ਸਿਹਤਮੰਦ ਪੌਦਿਆ ਲਈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਗਾਂ ਅਤੇ ਕੀੜਿਆਂ ਤੋ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਲਗਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।ਜੜ੍ਹੀ -ਬੂਟੀਆਂ ਲਗਾਉਣ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ ਕੀੜੇ ਕੰਟਰੋਲ ਹੋਣਗੇ ਬਲਕਿ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜੜ੍ਹੀ -ਬੂਟੀਆਂ ਉਪਲਬਧ ਰਹਿਣਗੀਆਂ। ਹੇਠਾਂ ਕੁੱਝ ਜੜ੍ਹੀ -ਬੂਟੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਲਗਾਈਆ ਜਾ ਸਕਦੀਆ ਹਨ।
ਤੁਲਸੀ - ਟਮਾਟਰ ਦਾ ਸਵਾਦ ਵਧਾਉਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਰੋਗਾਂ ਅਤੇ ਕੀੜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਦੀ ਹੈ।
ਲਹੁਸਣ - ਚੇਪੇ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਟਮਾਟਰ ਦੀਆਂ ਸੁੰਡੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਅਜਵਾਇਣ - ਬੰਦ ਗੋਭੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਬੀਜਣ ਤੇ ਇਹ ਬੰਦ ਗੋਭੀ ਨੂੰ ਚਿੱਟੀ ਮੱਖੀ ਅਤੇ ਬੰਦ ਗੋਭੀ ਦੇ ਕੀੜੇ ਤੋ ਬਚਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਵਾਇਣ ਮਧੂ ਮੱਖੀਆਂ ਨੂੰ ਟਮਾਟਰ, ਆਲੂ ਅਤੇ ਬੈਂਗਣ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਰਾਗਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
ਗੇਂਦਾਂ - ਜੜ ਵਿੱਚੋ ਇੱਕ ਤਰਲ ਛੱਡਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਜੜ੍ਹਾਂ  ਨੂੰ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਕੀੜੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛੱਤ ਉੱਪਰ ਬਗੀਚੀ ਬੁਣਾਉਣਾ

ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕੰਪੋਸਟ ਦੀ ਚੰਗੀ ਪੂਰਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਆਪਣੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਬਗੀਚੀ ਬਣਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਆਸਾਨ ਹੈ। ਕੰਪੋਸਟ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉੱਤਮ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਭਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਲਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤੱਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਪਲਾਸਟਿਕ ਸ਼ੀਟ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਛੱਤ 'ਤੇ ਵਿਛਾ ਕੇ ਉਸ ਉੱਪਰ ਮਿੱਟੀ ਵਿਛਾ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਇਹ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਛੱਤ ਵਿੱਚ ਸਿੰਮਣ ਤੋ ਬਚਾਏਗੀ।
ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਆਮ ਗਾਰਡਨ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਲਈ ਬੈੱਡ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਬੈੱਡ ਬਣਾਉ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਲੰਬਾਈ ਦਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।  ਇਸਨੂੰ ਆਇਤਾਕਾਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਛੱਤ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਬਣਾਉ। ਇੱਕ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਬੈੱਡ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਡੇਢ ਮੀਟਰ ਦਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਦੋ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਮੀਟਰ ਬਾਅਦ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਰਸਤਾ ਛੱਡੋ ਤਾਂਕਿ ਤੁਸੀ ਬਗੀਚੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕੋ। ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਦੀ ਵਧੀਆ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ। ਤੁਸੀਂ 8 ਤੋਂ 20 ਸੈਂਮੀ ਤੱਕ ਗਹਿਰੀ ਜੜ੍ਹ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਬੈੱਡਾਂ ਉੱਪਰ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹੋ।
ਤੁਸੀਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਛੱਤ ਉੱਪਰ ਉਗਾ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਜੜ੍ਹ  ਵਾਲੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ  ਅਤੇ ਕੱਦੂ ਆਦਿ  ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਹਿਰੇ ਬੈੱਡ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪਵੇਗੀ।  ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੌੜੇ ਗਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਬੋਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ ਪਾ ਕੇ ਉਗਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਪਾਣੀ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਅਤੇ ਜਦ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸਮਝੋ  ਕੰਪੋਸਟ ਖਾਦ ਮਿਲਾਉਂਦੇ ਰਹੋ।
ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕੰਪੋਸਟ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦਾ ਕਚਰਾ, ਘਾਹ-ਫੂਸ ਅਤੇ ਨਦੀਨਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਖਾਦ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤ ਸਕਦੇ ਹੋ।
ਛੱਤ ਉੱਪਰ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਉਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਤੇਜ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ ਧੁੱਪ ਕਰਕੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦਿੱਕਤ ਆਉਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਜਾਲੀ ਲਗਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਜਾਲੀ ਦੋ ਤਰਾਂ  ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰੇਗੀ - ਪਹਿਲਾਂ, ਇਹ ਤੇਜ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕੇਗੀ, ਦੂਸਰਾ ਵੇਲ ਵਾਲੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਛੱਤ ਵਾਂਗ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਛਾਂ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗੀ।
ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਟਿਨ ਦੇ ਡੱਬਿਆਂ ਦਾ, ਵੱਡੇ ਕੰਟੇਨਰਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਕਈ ਘਰ ਮਿਲ ਕੇ ਘਰ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਂ ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਖਾਲੀ ਪਈ ਜਗਾ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਉਗਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰਾਂ  ਕਰਨ ਨਾਲ ਜਗਾ ਦਾ ਉੱਤਮ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਲਗਾਉਣਾ
ਸਿਹਤਮੰਦ ਪੌਦਿਆ ਲਈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਗਾਂ ਅਤੇ ਕੀੜਿਆਂ ਤੋ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਲਗਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜੜ੍ਹੀ -ਬੂਟੀਆਂ ਲਗਾਉਣ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ ਕੀੜੇ ਕੰਟਰੋਲ ਹੋਣਗੇ ਬਲਕਿ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜੜ੍ਹੀ -ਬੂਟੀਆਂ ਉਪਲਬਧ ਰਹਿਣਗੀਆਂ। ਹੇਠਾਂ ਕੁੱਝ ਜੜ੍ਹੀ -ਬੂਟੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਲਗਾਈਆ ਜਾ ਸਕਦੀਆ ਹਨ।
ਤੁਲਸੀ - ਟਮਾਟਰ ਦਾ ਸਵਾਦ ਵਧਾਉਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਰੋਗਾਂ ਅਤੇ ਕੀੜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਦੀ ਹੈ।
ਲਹੁਸਣ - ਚੇਪੇ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਟਮਾਟਰ ਦੀਆਂ ਸੁੰਡੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਅਜਵਾਇਣ - ਬੰਦ ਗੋਭੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਬੀਜਣ ਤੇ ਇਹ ਬੰਦ ਗੋਭੀ ਨੂੰ ਚਿੱਟੀ ਮੱਖੀ ਅਤੇ ਬੰਦ ਗੋਭੀ ਦੇ ਕੀੜੇ ਤੋ ਬਚਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਵਾਇਣ ਮਧੂ ਮੱਖੀਆਂ ਨੂੰ ਟਮਾਟਰ, ਆਲੂ ਅਤੇ ਬੈਂਗਣ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਰਾਗਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
ਗੇਂਦਾਂ - ਜੜ੍ਹ  ਵਿੱਚੋ ਇੱਕ ਤਰਲ ਛੱਡਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਕੀੜੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।


ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਫਾਇਦੇ
ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿੱਚ ਫਾਇਦੇ:-

• ਛੱਤ ਵਾਲੀ ਬਗੀਚੀ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਠੰਡੀ ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਰੱਖ ਕੇ ਊਰਜਾ  ਦੀ ਬੱਚਤ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ।
• ਬਗੀਚੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਗੈਰ-ਕੁਦਰਤੀ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਗਰਮ ਹੋਈ ਹਵਾ ਨੂੰ ਠੰਡਾ ਅਤੇ ਸਾਫ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹਵਾ ਵਿਚਲੇ ਧੂਏ ਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਫ ਕਰਦੀ ਹੈ।
• ਛੱਤ ਵਾਲੀ ਬਗੀਚੀ ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਅਜਾਂਈ ਜਾਣ ਤੋ ਰੋਕਦੀ ਹੈ। ਬਗੀਚੀ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸੋਖਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਫ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪੌਦੇ ਇਸ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਭੇਜਦੇ ਹਨ।
• ਘਰ ਦੇ ਗਲਣ ਵਾਲੇ ਕਚਰੇ ਤੋ ਕੰਪੋਸਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਗੀਚੀ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੇ ਤੱਤ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਕਚਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੇਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜਕੱਲ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਚਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਲਈਜਗਾ ਦੀ ਕਮੀ ਦੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਕੰਪੋਸਟ ਬਣਾਉਣ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਗ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਗੈਸਾਂ ਵਿੱਚੋ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
• ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਹਰਿਆ-ਭਰਿਆ ਬਣਾਉਣ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਵੱਲੋਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਕਾਰਬਨ ਭਰੇ ਨਵੇਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਮਿਲੇਗੀ।

ਆਰਥਿਕ ਫਾਇਦੇ
• ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਗੀਚੀ ਲਗਾ ਕੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਫਲ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਾਲਾ ਭੋਜਨ ਮਿਲੇਗਾ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਕੀਮਤਾਂ ਵੀ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਗੀਆਂ।
• ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਗੀਚੀ ਲਗਾਉਣ ਨਾਲ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇਗਾ। ਘਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ  ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਦੇ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰੀਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
• ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਉਗਾਉਣ ਨਾਲ ਰੁਜ਼ਗਾਰ, ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਭੋਜਨ ਤੱਕ ਅਸਾਨ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਮਿਲ ਕੇ ਲੰਬੀ ਅਤੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਭੋਜਨ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਲੰਬੀ ਭੋਜਨ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਭੋਜਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਘੱਟ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਵਧਦੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਭੋਜਨ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਭੋਜਨ ਵਿਤਰਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਟੁੱਟ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਭੋਜਨ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਨਾ ਹੋਣਾ।  ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤੀ ਭੋਜਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੀ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਪੂਰਤੀ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਸਮਾਜਿਕ ਫਾਇਦੇ
• ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀ ਲਗਾਉਣ ਨਾਲ ਕਈ  ਤਰਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਫਾਇਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ - ਵਧੀਆ ਸਿਹਤਮੰਦ ਖਾਣਾ, ਖਰਚ ਦੀ ਬੱਚਤ, ਘਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਸਮਾਜਿਕ ਜਿੰਦਗੀ।

ਭੋਜਨ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ
ਸਥਾਂਨਕ ਉਗਾਏ ਭੋਜਨ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਅਤੇ ਸਵਾਦ ਵੀ ਸਥਾਨਕ ਹੋਣਗੇ।
ਊਰਜਾ ਦੀ ਬੱਚਤ
ਜਦ ਭੋਜਨ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਉਗਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਤੋ ਮੰਗਵਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਭੋਜਨ ਦੇ ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟ ਤੇ ਖਰਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।



ਹੋਰ ਫਾਇਦੇ

ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਲਗਾਉਣ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਫਾਇਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਸਿਰਫ ਭੋਜਨ ਖਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਉਗਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਕਾਰਨ ਟਿਕਾਊਪਣ, ਸਿਹਤ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਘਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ।
• ਜਾਇਆ ਕੀਤੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਠੋਸ ਕਚਰੇ ਨੂੰ ਕੰਪੋਸਟ ਬਣਾ ਕੇ ਖਾਦ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
• ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਲੀ ਪਈਆਂ ਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
• ਹੋਰ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਾਇਆ ਕੀਤੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਵਰਤਣ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਤੇ ਉਚਿੱਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਮਿਲੇਗੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਪੀਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ ਵੀ ਵਧੇਗੀ।
• ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਉਗਾਉਣ ਨਾਲ ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟ ਦੇ ਖਰਚੇ ਅਤੇ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਦੇ ਖਜਚੇ ਵੀ ਘਟਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਹਰਿਆ-ਭਰਿਆਂ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਘੱਟ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੱਦਦ ਮਿਲੇਗੀ।

Praying Mantis on turbon

Praying Mantis on turbon , a photo by Amanjot Kaur on Flickr.

ਕਣਕ ਦੇ ਕੀਟਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਹਿਚਾਣ

ਕੀਟਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੇ ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਜੋ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਜ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਛਿੜਕ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ। ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕੀਟਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਵੈਰ-ਵਿਰੋਧ ਨਹੀ ਸੀ, ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਅਜਿਹਾ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਕੀਟਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜੰਗ ਛਿੜ ਗਈ। ਕਿਸਾਨ ਹੱਥ ਧੋ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਕੀਟਾਂ ਮਗਰ ਪੈ ਗਿਆ ਪਰ ਇਹ ਕੀਟ ਫਿਰ ਵੀ ਕਿਸਾਨ ਤੋਂ ਕਾਬੂ ਨਾ ਆਏ। ਇਹਨਾਂ ਕੀਟਾਂ ਤੋਂ ਜੇ ਕਿਸਾਨ ਨੇ ਜੰਗ ਜਿੱਤਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਪਏਗਾ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਵੀ ਬਦਲਣਾ ਪਏਗਾ। ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਬਲਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਬਾਕੀਆਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਕੰਮ ਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ। ਕੁੱਝ ਕੀਟਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਸੁਭਾਅ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਣਾਉਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕੁੱਝ ਕੀਟਾਂ ਦਾ ਮਾਂਸਾਹਾਰੀ ਸੁਭਾਅ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡਾ ਮਿੱਤਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।

              ਇਹ ਕੀਟ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਲਗਭਗ 33 ਕਰੋੜ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਆਏ ਜਦਕਿ ਕਿਸਾਨ ਸਿਰਫ਼ 10 ਲੱਖ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਆਇਆ। ਇਹਨਾਂ ਕੀਟਾਂ ਨੇ ਅੱਗ ਦੇ, ਬਰਫ਼ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵੇਖੇ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਯੁੱਗਾ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅੱਜ ਤੱਕ ਜੀਵਿਤ ਹਨ। ਤਾਂ ਫਿਰ ਕਿਸਾਨ ਕਿਵੇਂ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਵੰਸ਼-ਨਾਸ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਤਰਾਂ  ਇਹ ਕੀਟ ਵੀ ਆਪਣਾ ਵੰਸ਼ ਚਲਦਾ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਲਈ ਹਰ ਸੰਭਵ ਯਤਨ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਅਮਰੀਕਨ ਸੁੰਡੀ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸਾਨ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਛਿੜਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਅਮਰੀਕਨ ਸੁੰਡੀ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਅੰਡੇ ਇੱਕ ਜਗਾਂ  ਨਹੀ ਦਿੰਦੀ। ਉਹ ਕੁੱਝ ਅੰਡੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ, ਕੁੱਝ ਨਦੀਨਾਂ ਤੇ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਖੇਤ ਤੋ ਬਾਹਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਿਸਾਨ ਚਾਹ ਕੇ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਅਮਰੀਕਨ ਸੁੰਡੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਉਂਦੇ।
ਅੱਜ ਹਰ ਕੰਪਨੀ ਨਵੇਂ ਤੋ ਨਵੇਂ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਕੀਟਾ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ ਕਿ ਜੇ ਇੰਝ ਹੋ ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਅੱਜ ਚਾਲੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਕੀਟਾ ਦਾ ਨਾਮੋ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਵੀ ਨਹੀ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਇੰਝ ਨਹੀ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਹਰ ਵਾਰ ਇਹਨਾਂ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਇਹਨਾਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ। ਸੋ ਇਹਨਾਂ ਕੀਟਾ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਅੱਜ ਤੱਕ ਇਹਨਾਂ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਜ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਨਹੀ ਜਿੱਤ ਪਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਸਕੇਗਾ।
                ਇਹ ਸਭ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਉੱਠ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਜੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਜ਼ਹਿਰਾਂ ਨਹੀ ਵਰਤਣੀਆਂ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਹੈ - ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ-ਸਮਝ ਕੇ।  ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਾਲ ਜੰਗ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਤਾਕਤ, ਉਸਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭੇਦਾ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਠੀਕ ਇਸੇਂ ਤਰਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕੀਟਾ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਜੰਗ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ, ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਫਿਰ ਹੀ ਇਹ ਜੰਗ ਜਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕੇਗੀ। ਮਹਾਭਾਰਤ ਜਿਹੀ ਵੱਡੀ ਲੜ੍ਹਾਈ ਸਿਰਫ 18 ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਕੌਰਵਾਂ ਅਤੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਭੇਦਾ, ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜ਼ਾਣਕਾਰੀ ਸੀ। ਜਦਕਿ ਕਿਸਾਨਾਂ ਕੋਲ ਕੀਟਾ ਬਾਰੇ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀ, ਇਸਲਈ ਕਿਸਾਨ ਅੱਜ ਤੱਕ ਇਹ ਜੰਗ ਨਹੀ ਜਿੱਤ ਸਕਿਆ। ਦੂਸਰੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ, ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਲੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਹਰ ਯੋਧੇ ਕੋਲ ਦੋ ਤਰਾਂ  ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਸਨ, ਇੱਕ ਖ਼ੁਦ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਵਾਸਤੇ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਕੋਲ ਸਿਰਫ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਹਥਿਆਰ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਬੇਗਾਨੇ। ਅਤੇ ਬੇਗਾਨੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਜੰਗ ਨਹੀ ਜਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ।  ਇਸਲਈ ਅੱਜ ਤੱਕ ਇਹ ਜੰਗ ਜਾਰੀ ਹੈ।
ਸੋ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਜੇ ਇਹ ਜੰਗ ਜਿੱਤਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਕੰਮ ਕਰਨੇ ਪੈਣਗੇ-
1. ਕੀਟਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਪਹਿਚਾਨ
2. ਕੀਟਾਂ ਦੇ ਭੇਦ ਜਾਣਨੇ
3. ਆਪਣੇ ਖ਼ੁਦ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨੇ।

ਕੀਟ ਕੀ ਹਨ? - ਕੀਟ ਉਹਨਾਂ ਰੀੜਵਿਹੀਨ ਜੀਵਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਰੀਰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਸਿਰ, ਧੜ ਅਤੇ ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋ ਜੋੜੀ ਖੰਭ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਜੋੜੀ ਲੱਤਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।   ਕੀਟ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾ, ਮੂੰਹ ਅਤੇ ਐਟੀਨਾ ਇਸਦੇ ਸਿਰ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆ ਹਨ। ਲੱਤਾ ਅਤੇ ਖੰਭ ਧੜ ਉੱਪਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ- ਅੰਡਾ, ਲਾਰਵਾ, ਪਿਊਪਾ ਅਤੇ ਬਾਲਗ। ਲਾਰਵਾ(ਸੁੰਡੀ)  ਵਿੱਚ ਹੀ ਕੀਟ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਦੇ ਹਨ। ਕੀਟਾਂ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਹਵਾ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੇ ਨਹੀ ਜੰਮਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਖ਼ੂਨ ਵਹਿ ਜਾਣ ਨਾਲ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਯਕੀਨੀ ਹੈ।
                  ਭੋਜਨ ਦੀ ਤਾਸੀਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕੀਟ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ- ਮਾਂਸਾਹਾਰੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ। ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਅਤੇ ਮਾਂਸਾਹਾਰੀ ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੂੰਹ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵੀ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ- ਰਸ ਚੂਸਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਪੱਤੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ।
ਕਿਸਾਨ ਭਰਾਂਵਾ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਣਕ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਵਿੱਚ ਤੇਲੇ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਰ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਇਸਲਈ ਅੱਜ ਆਪਾਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਾਗੇ।

ਰਸ ਚੂਸਕ ਕੀਟ - ਤੇਲਾ

ਤੇਲੇ ਦਾ ਬਾਲਗ 

ਨਰਮੇ ਅਤੇ ਕਣਕ ਦਾ ਰਸ ਚੂਸ ਕੇ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੀਟਾ ਵਿੱਚੋਂ ਤੇਲਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਕੀਟ ਹੈ। ਇਹ ਤੋਤੀਏ ਰੰਗ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਜੈਸਿਡ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਲੋਹਾਰ ਦੀ ਛੈਣੀ ਵਰਗਾ ਦਿਸਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਕੀਟ ਲਗਭਗ ਤਿੰਨ ਮੀਟਰ ਲੰਬਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਸੁਭਾਅ ਬਾਕੀ ਕੀਟਾਂ ਵਾਂਗ ਲਾਈਟ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਤੇਲੇ ਦਾ ਨਿਮ੍ਫ

ਤੇਲੇ ਦਾ ਬਾਲਗ ਅਤੇ ਤੇਲੇ ਦਾ ਬੱਚਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਿਮਫ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਫ਼ਸਲ ਦਾ ਰਸ ਚੂਸ ਕੇ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ
ਪਹੁੰਚਾਉਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਬੱਸ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਤਾਂ ਰਸ ਚੂਸਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵੇਲੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਹਿਰ ਵੀ ਛੱਡਦੇ ਹਨ।

ਨੁਕਸਾਨ

ਰਸ ਚੂਸਣ ਦੇ ਕਾਰਣ ਪੱਤੇ ਪੀਲੇ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਉੱਪਰ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਬਿੰਦੀਨੁਮਾਂ ਮਹੀਨ ਨਿਸ਼ਾਨ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਕੋਪ
ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਪੱਤਾ ਪੂਰਾ ਹੀ ਲਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਮੁੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਪੱਤਾ ਸੁੱਕ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

ਤੇਲੇ ਦੀ ਮਾਦਾ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ15 ਅੰਡੇ ਪੱਤੇ ਦੀ ਹੇਠਲੀ ਸਤਹ ਤੇ ਪੱਤੇ ਦੀ ਸਤਹ  ਦੇ ਨਾਲ ਤੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। 5-6 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾਂ ਅੰਡਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬੱਚੇ (ਨਿਮਫ) ਨਿਕਲ ਆਉਦੇਂ ਹਨ। ਇਹ ਨਿਮਫ ਪੱਤੇ ਦੀ ਹੇਠਲੀ ਸਤਹ ਤੋਂ ਰਸ ਚੂਸ ਕੇ ਆਪਣਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੌਸਮ ਦੀ ਅਨੁਕੂਲਤਾ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਬੱਚੇ ਬਾਲਗ ਬਣਨ ਲਈ 10-20 ਦਿਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੈਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਬੱਚੇ ਭਾਵ ਨਿਮਫ ਤਕਰੀਬਨ 5 ਵਾਰ ਆਪਣੀ ਕੁੰਜ ਉਤਾਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਬਾਲਗ ਜੀਵਨ 40-50 ਦਿਨ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਯਮ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਹਰ ਜੀਵ ਨੂੰ ਖਾਣ ਲਈ ਕੋਈ ਨਾਂ ਕੋਈ ਜੀਵ ਕੁਦਰਤ ਵੱਲੋਂ ਬਣਿਆਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਤੇਲੇ ਵੀ ਇਸ ਨਿਯਮ ਤੋਂ ਬਚੇ ਹੋਏ ਨਹੀ ਹਨ। ਤੇਲੇ ਦੇ ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਬਾਲਗ ਫ਼ਸਲ ਵਿੱਚ ਮੱਕੜੀਆਂ, ਦੈਂਤ ਮੱਖੀਆਂ, ਡਾਇਨ ਮੱਖ਼ੀਆਂ, ਕਰਾਈਸੋਪਾ ਅਤੇ ਲੇਡੀ ਬੀਟਲ ( ਜਿਸ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਫ਼ੇਲ-ਪਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ) ਦਾ ਭੋਜਨ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਤਰਾਂ  ਦੇ ਬੱਗ ਜਿਵੇਂ ਡਾਕੂ ਬੱਗ ਅਤੇ ਕਾਤਿਲ ਬੱਗ ਤੇਲੇ ਦੇ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਪਿਆਸੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਸੋ ਕਿਸਾਨ ਭਰਾਵੋਂ, ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਤੇਲੇ ਲਈ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਛਿੜਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਡੀ ਮੱਦਦ ਲਈ ਭੇਜੇ ਕੁਦਰਤੀ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਮੱਕੜੀਆਂ, ਦੈਂਤ ਮੱਖੀਆਂ, ਡਾਇਨ ਮੱਖ਼ੀਆਂ, ਕਰਾਈਸੋਪਾ ਅਤੇ ਲੇਡੀ ਬੀਟਲ ਵੱਲ ਨਜ਼ਰ ਜ਼ਰੂਰ ਮਾਰ ਲੈਣਾ।

ਹੁਣ ਕਿਸਾਨ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਬਾਰੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਤਾਂ ਕਿਸਾਨ ਵੀਰੋ! ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਮੁਫ਼ਤ ਦੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ੀ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੁੱਝ ਲਏ ਇਹਨਾਂ ਨੁਥਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕੀਟਾ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ - ਲੇਡੀ ਬਗ ਬੀਟਲ।

ਮੁਫਤ ਦੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ - ਲੇਡੀ ਬੀਟਲ

ਮਿਲੀ ਬੱਗ,ਤੇਲੇ ਅਤੇ ਚੇਪੇ ਦੀ ਕੁਸ਼ਲ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਜਾਣੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਲੇਡੀ ਬੀਟਲ ਕੌਕਸੀਨੋਲਿਡਸ

ਲੇਡੀ ਬਰਡ ਬੀਟਲ

ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਲੇਡੀ ਬੀਟਲ ਦੇ ਬਾਲਗ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰੱਬ ਦੀ ਗਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਇਸ ਨੂੰ ਫੇਲ-ਪਾਸ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਵਿਗਿਆਨਕ ਇਸ ਨੂੰ ਲੇਡੀ ਬਰਡ ਬੀਟਲ ਜਾਂ ਲੇਡੀ ਬੀਟਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ 0.04 ਤੋ 0.4 ਇੰਚ ਤੱਕ ਲੰਬੇ, ਕਾਲੀਆਂ ਲੱਤਾ ਵਾਲੇ, ਇੱਕ ਐਂਟੀਨਾ ਅਤੇ ਲਾਲ, ਪੀਲੇ ਅਤੇ ਸੰਤਰੀ ਰੰਗ ਦੇ ਖੰਭਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਉੱਪਰ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਬਿੰਦੀਆਂ ਵਰਗੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਵਾਲੇ ਛੋਟੇ ਕੀਟ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਖੰਭਾ ਦੀ ਚਮਕ ਚੂੜੀਆਂ ਵਾਂਗ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਲੇਡੀ ਬੀਟਲ ਦੀਆਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਬਾਲਗ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਜਨਮਜਾਤ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾ ਦੇ ਭੋਜਨ ਵਿੱਚ ਕੀਟਾ ਦੇ ਅੰਡੇ, ਤੇਲਾ, ਚੇਪਾ, ਛੋਟੀਆਂ ਸੁੰਡੀਆਂ, ਮਿਲੀ ਬੱਗ ਅਤੇ ਸਫੇਦ ਮੱਖੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਇਹ ਕੁਦਰਤ ਵੱਲੋਂ ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਬਖਸ਼ੇ ਬੇਹਤਰੀਨ ਕਿਸਮ ਦੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ੀ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਇਹ ਸਾਡੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਤਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾ ਉੱਪਰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਖ਼ਰਚ ਨੂੰ ਘਟਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾ ਦੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾ ਤੋਂ ਕਿਸਾਨ ਵੀਰ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਬਚ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਚਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਭੋਜਨ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ : ਬਾਲਗ ਅਤੇ ਲਾਰਵਾ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਚੇਪੇ, ਸਕੇਲ ਕੀਟ, ਸਫੇਦ ਮੱਖੀਆਂ ਅਤੇ ਮਿਲੀ ਬੱਗ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ।
ਜਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ:
ਬਾਲਗ - ਬਾਲਗ ਲੇਡੀ ਬਰਡ ਬੀਟਲ ਚਮਕੀਲੇ ਲਾਲ, ਪੀਲੇ ਕਾਲੀਆਂ ਧਾਰੀਆਂ ਜਾਂ ਬਿੰਦੀਆਂ ਰੰਗ ਦੇ ਅੰਡਾਕਾਰ ਸ਼ਰੀਰ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੇੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਦੂਜੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਬਚਾਓ ਕਰਨ ਲਈ ਬੜੀ ਤੋਜ਼ ਗੰਧ ਵਾਲਾ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਤਰਲ ਛੱਡਦੀਆਂ ਹਨ।
ਅੰਡੇ - ਇਹ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਪਾਸੇ ਜਾਂ ਚੇਪਿਆਂ ਦੀ ਕਲੋਨੀ ਦੇ ਨੇੜੇ 10 ਤੋ 50 ਅੰਡਿਆਂ ਦੇ ਗੁੱਛੇ ਵਿੱਚ ਅੰਡੇ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਲਾਰਵਾ - ਅੰਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲੇ ਨਵੇਂ ਲਾਰਵੇ ਸੁਰਮਈ ਰੰਗ ਦੇ ਜਾਂ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ

ਲਾਰਵਾ

4 ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਤੋ ਘੱਟ ਲੰਬੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਘੜਿਆਲ ਵਾਂਗ ਦਿਸਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਉੱਪਰ ਨੀਲੇ ਅਤੇ ਚਮਕੀਲੇ ਪੀਲੇ ਜਾਂ ਸੰਤਰੀ ਰੰਗ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਕੰਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।  ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਲੰਡੇ ਵਿੱਖੇ ਜਬਾੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਬਾਲਗਾਂ ਵਾਂਗ ਛੋਟੇ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਡਰਾਉਣਾ ਜਿਹਾ ਦਿਖਦਾ ਹੈ ਇਸਲਈ ਕਿਸਾਨ ਅਕਸਰ ਇਸੇ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਮਝ ਕੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਜ਼ਹਿਰਾਂ ਛਿੜਕ ਕੇ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਕੀੜਿਆਂ ਲਈ ਫ਼ਸਲ ਖਾਣ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਪਿਊਪਾ - ਪਿਊਪਾ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪੱਤਿਆਂ ਉੱਪਰ ਜਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਤਣੇ ਉੱਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਇਹ ਚੇਪਿਆ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਚ 50 ਤੋ 60 ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ 5000 ਚੇਪੇ ਖਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।


ਸੋ ਕਿਸਾਨ ਭਰਾਵੋ! ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕੁਦਰਤੀ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਮਿੱਤਰ ਕੀਟਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੌਜ਼ੂਦ ਹਨ, ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਦੀ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਕਰਨ ਦੀ।
ਅੰਤ ਵਿਚ ਮੈ ਧਨਵਾਦੀ ਹਾਂ ਡਾਕਟਰ ਸੁਰੇਂਦਰ ਦਲਾਲ ਜੀ ਦੀ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਰਾਮੂ ਜੀ ਦੀ ਜਿੰਨਾ ਤੋ  ਮੈ  ਕੀਟਾ ਬਾਰੇ ਸਿਖਿਆ।

ਅਮਨਜੋਤ ਕੌਰ
ਕੋਆਰਡੀਨੇਟਰ, ਇਸਤਰੀ ਇਕਾਈ
ਖੇਤੀ ਵਿਰਾਸਤ ਮਿਸ਼ਨ, ਜੈਤੋ

ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਦਾ ਆਧਾਰ - ਜ਼ਹਿਰ ਮੁਕਤ ਰਸੋਈ, ਜ਼ਹਿਰ ਮੁਕਤ ਖੁਰਾਕ

 ਆਉ! ਜ਼ਹਿਰ ਮੁਕਤ ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀ ਬਣਾਈਏ!
-ਅਮਨਜੋਤ ਕੌਰ

 ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸਿਰਫ ਜ਼ਹਿਰ ਮੁਕਤ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਉਗਾਉਣ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਉਸਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਂ ਸਿਰਫ ਸਾਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਮੁਕਤ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਬਲਕਿ ਸਾਨੂੰ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਵੀ ਜੋੜਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਦੇ ਸਾਡਾ ਮਾਂ-ਪੁੱਤ ਵਾਲਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ -  ਅਕਸਰ  ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀ  ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਟਾਈਮ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੈ ਇੱਥੇ ਇਹ ਦੱਸ ਦੇਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਸਮਾਂ ਮੰਗਦੀ ਹੈ ਬਾਕੀ ਦਿਨ ਤਾਂ 15 ਤੋਂ 20 ਮਿਨਟ ਕਾਫੀ ਹਨ।
ਤਿਆਰੀ -
• ਜਿਸ ਜਗਾ ਬਗੀਚੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨੀ ਹੈ ਉੱਥੋਂ ਰੋੜੇ , ਘਾਹ-ਫੂਸ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਸਾਫ ਕਰਕੇ ਜਗਾ ਪੱਧਰ ਕਰ ਲਉ। ਉਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਮਿਲਾ ਲਉ। ਕੁੱਝ ਘਰਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਬਗੀਚੀ ਲਈ ਵਧੀਆ ਨਹੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਖੇਤ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਮੰਗਵਾ ਕੇ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
• ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ ਮਿਲਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਆਰੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਵੱਟਾਂ ਬਣਾ ਲਉ।
• ਚੰਗੇ ਦੇਸੀ ਬੀਜ ਹੀ ਚੁਣੋ। ਬੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬੀਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੀਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਾਲ ਸੋਧ ਲਉ। ਬਿਜਾਈ ਤੋਂ 24 ਘੰਟੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬੀਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਬਣਨਾ ਰੱਖ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।                                            
ਬੀਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤ - ਲੋੜੀਂਦਾ ਸਮਾਨ
੧. ਦੇਸੀ ਗਾਂ ਜਾਂ ਮੱਝ ਦਾ ਗੋਹਾ    - 100 ਗ੍ਰਾਮ
੨. ਦੇਸੀ ਗਾਂ ਜਾਂ ਮੱਝ ਦਾ ਪਿਸ਼ਾਬ - 100 ਗ੍ਰਾਮ
੩. ਸਾਦਾ ਪਾਣੀ                    - ਅੱਧਾ ਲਿਟਰ
ਵਿਧੀ - ਗੋਹੇ ਅਤੇ ਪਿਸ਼ਾਬ ਨੂੰ ਅੱਧਾ ਲਿਟਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇੱਕ ਬਰਤਨ ਵਿੱਚ ਘੋਲ ਲਉ। ਇਸ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ 24 ਘੰਟੇ ਇਸੇ ਤਰਾਂ  ਪਿਆ ਰਹਿਣ ਦਿਉ। ਫਿਰ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਇੱਕ ਥਾਂ ਕੱਢ ਲਉ। ਬੀਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਤਿਆਰ ਹੈ।
• ਕੁੱਝ ਬੀਜ ਜਿਵੇਂ ਪਾਲਕ, ਮੇਥੇ ਅਤੇ ਸਰੋਂ ਛਿੱਟੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਕਿਆਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਦਿਉ।
• ਕੁੱਝ ਬੀਜ ਜਿਵੇਂ ਮੂਲੀ, ਗਾਜਰਾਂ ਅਤੇ ਮਟਰ ਚੁਟਕੀ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਕਿਆਰੀਆਂ ਵੱਤਰ ਕਰਕੇ ਫਿਰ ਚੁਟਕੀ ਨਾਲ ਲਗਾਉ।
• ਗੋਭੀ ਅਤੇ ਪਿਆਜ਼ ਦੀ ਪਨੀਰੀ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਵੱਟਾ ਉੱਪਰ ਲਗਾਉ।
• ਬੀਜ ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਲਚਿੰਗ ਕਰਨੀ ਨਾ ਭੁੱਲੋ।
• ਬਗੀਚੀ ਨੂੰ ਕੀੜਿਆਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਬੂਟਾ ਅਰਿੰਡ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਬੂਟੇ ਗੇਂਦੇਂ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਲਗਾਉ।
• ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਪਾਣੀ ਨਾ ਲਗਾਉ। ਸਿਰਫ ਇਹਨਾਂ ਹੀ ਪਾਣੀ ਦਿਉ ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਨਮੀਂ ਬਣੀ ਰਹੇ।
ਰੋਜ਼ਾਨਾ 10 ਤੋਂ 15 ਮਿਨਟ ਆਪਣੀ ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਉ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪੱਤੇ ਪਲਟ ਕੇ ਜ਼ਰੂਰ ਚੈੱਕ ਕਰੋ ਕਿ ਕਿਤੇ ਕਿਸੇ ਕੀੜੇ  ਨੇ ਆਂਡੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ। ਅਜਿਹੇ ਪੱਤੇ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿਉ।

 ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਗਰਣ ਵਿਚ ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੀ ਤੇ ਆਰਟੀਕਲ
 http://epaper.punjabijagran.com/17230/Bathinda/Bathinda-Punjabi-jagran-News-21th-November-2011#p=page:n=10:z=2   

हमारी जींद यात्रा- कीटों को पहचानने, उन्हें समझने की यात्रा

 10  से  13 जुलाई, 2011

 
कीटों के बारे में जानने में मेरी दिलचस्पी तबसे और बढ़ गयी जब मैंने खेती विरासत मिशन के साथ काम करना शुरू किया | और जब मैंने फेसबुक पर प्राकृतिक कीट नियंत्रण ग्रुप के साथ जुडी तो यह दिलचस्पी और भी बढ़ गयी |  और फिर एक दिन हमें पता चला कि हमें  उस गाँव, यहाँ से इन कीटों को पहचानने, समझने की शुरुआत हुई , वहाँ उन औरतो से और इस विलक्षण काम को शुरू करने वाले डॉक्टर सुरेंदर दलाल जी से सीखने के लिए जाना है|

जाने से हफ्ता पहले ही सभी से विचार चर्चा होने लगी और मै और मेरे साथी इस सबके बारे में सीखने के लिए बहुत ही उत्साहित थे और एक -एक कर  दिन गिन रहे थे  और आखिरकार वो सुबह आ ही गई जब हमने जैतो से जींद जाने वाली सुबह की गाडी पकड़नी थी| सुबह सभी साथी अपने-अपने गाँव से जैतो स्टेशन पर पहुंचे| पूरे रास्ते जींद पहुंचकर कीटों को पहचानने, उन्हें समझने के एक नये अनुभव को लेने के बारे में ही बाते होती रही| हम सुबह 9 :30 बजे जींद पहुंचे जहाँ  डॉक्टर दलाल जी के दोस्त हमें लेने के लिए पहुँच चुके थे| रास्ते में उन्होंने हमें डॉक्टर साहिब के अथक प्रयासों के बारे में बताया कि कैसे डॉक्टर साहिब दिन रात इसी काम में लगे रहते है| 

मन में किसी अनजाने से  सर्प्राइज़ की उम्मीद लिए हम 10 बजे डॉक्टर साहिब के घर पहुंचे और देखिये हमें वो सर्प्राइज़ मिल भी गया जब हमने देखा कि  उमेंदर दत्त जी भी वहाँ  पहुंचे हुए थे| हमारे यह पूछने पर, कि उन्होंने अपने आने के बारे में हमे पहले क्यों नहीं बताया, कहा कि वो भी कीटों के बारे में सीखने में पीछे नहीं रहना चाहते थे|

रस्मी बातचीत और एक दूसरे से परिचय करने के बाद डॉक्टर साहिब ने बताया कि हमारे और उमेन्द्र जी के आने के उपलक्ष्य में एक प्रेस कांफ्रेंस रखी गयी है| चाय-नाश्ते के दौरान बातचीत  करते हुए उन्होंने एक गुरुमंत्र भी दिया कि  किसी भी जंग को जीतने के लिए तीन बातें महत्वपूर्ण है- पहली दुश्मन की सही पहचान करना , उसके  भेद जानना  तथा जंग में अपने खुद के हथियार विकसित करना | अभी तक पिछले 40 वर्षो से किसान और कीटों के बीह चल रही यह जंग सिर्फ इसलिए नहीं जीती जा सकी क्योंकि किसानो को ना तो अपने दुश्मन की पहचान है, ना ही उसके बारे में जानकारी है और ना ही अपने खुद के हथियार है | बस कोई सा भी कीट दिखे बिना यह जाने कि वो शाकाहारी है या मासाहारी, कीटनाशक का छिडकाव करने लगते है |  चाय-नाश्ते के बाद सभी प्रेस कांफ्रेंस में शामिल होने के लिए तैयार थे|

11 बजे प्रेस कांफ्रेंस शुरू हुई जिसमे लगभग सभी अखबारों के पत्रकार शामिल हुए. पत्रकारों ने पंजाब में खेती विरासत मिशन दुआरा जैविक खेती को प्रोत्साहित करने के लिए किये जा रहे कार्यों के सम्बन्ध में प्रशन पूछे. उमेन्द्र जी ने बताया कि कैसे पूरे देश का डेढ़ प्रतिशत भू- भाग होने पर भी पंजाब में देश के कुल कीटनाशको का 18 प्रतिशत भाग प्रयोग होता है|  पंजाब की मिट्टी, पंजाब का पानी, हवा सब प्रदूषित हो चुके है जिसके परिणामस्वरूप कैंसर, जनन शक्ति से सम्बंधित रोग, समय से पूर्व बच्चो  का जन्म, बिना अंगो वाले बच्चे पैदा हो रहे है | इस समय पंजाब सेहत सम्बन्धी संकट से जूझ रहा है| पत्रकारों के यह पूछने पर कि इस सबका क्या समाधान है, उमेन्द्र जी ने कहा कि जैविक खेती को अपनाना ही एकमात्र समाधान है. अपनी जींद यात्रा के बारे में बताते हुए उन्होंने कहा कि वो और उनकी 6 सदस्य   टीम कीटों के बारे में सीखने के लिए ही जींद आई है ताकि पंजाब में भी इसे आगे बढ़ाया जा सके|

प्रेस कांफ्रेंस के बाद हम सभी डॉक्टर दलाल के साथ कीटों के बारे में जानने के लिए उनके साथ बैठे जिसमे उन्होंने हमें कीटों के बारे में आधारभूत जानकारी दी. डा. दलाल ने आगे बात बढ़ाते हुए हमें  बताया कि हमारे कीट-वैज्ञानिक  कीट उन रीढ़विहीन संधिपादों को कहते हैं जिनका शरीर तीन भागों में बटा हुआ हो  तथा छ: जोड़ी टांग हो. मतलब इनके शरीर के तीन भाग सिर, धड व पेट होते हैं| कीट की आँखें, मुहं व एंटीना आदि इसके सिर पर होते है| इनकी टाँगें व पंख धड पर होते हैं. कीटों की छ: जोड़ी टाँगें व अमूमन दो जोड़ी पंख होते हैं|  आमतौर पर  कीटों के जीवन की अंडा, लार्वा, प्यूपा व प्रौढ़ नामक चार अवस्थाएं होती हैं| उन्होंने विस्तार से कीटों के जीवन चक्कर के बारे में बताया |

भोजन की तासीर के अनुसार कीट दो प्रकार के होते हैं-मांसाहारी और शाकाहारी| इस दुनिया में मांसाहारी कीटों की गिनती किसान मित्रों के रूप में होती है जबकि शाकाहारी कीटों को किसानों का दुश्मन समझा जाता है| कीट चाहे मांसाहारी हों या शाकाहारी पर मुँह  की बनावट के हिसाब से मुख्य रूप से दो ही प्रकार के होते हैं-चूसक कीट-  वो कीट जो अपने डंक कि मदद से रस चूसते है और उनमे उनके मुँह कि जगह डंक होगा | इनका डंक नरम होता है| यह रस चूसने से पहले पत्ते पर एक जहर छोड़ते है और फिर डंक अंदर जाता है | दूसरे  चर्वक कीट- वो कीट जो चबा कर खाते है | हमारा खून हवा के संपर्क में आने पैर जम जाता है पर  कीटों का खून वायु के संपर्क में आने पर भी जमता नही | इसका अर्थ यह भी हुआ कि जब किसी भी कीट को कोई चोट लग जाये तो वो खून न जमने कि वजह से उसका मरना निश्चित  है |

मांसाहारी कीटों के शाकाहारी कीटों को ख़त्म करने के अलग-अलग तरीके होते है | जैसे  कुछ मांसाहारी अपने अंडे शाकाहारी कीटों के लार्वा में दे देते है और जब उस अंडे में से बचा निकलता है तो वो उस लार्वा को ख़त्म कर देता है |  उन्होंने बताया कि जब सभी जगह किसान मिली बग से घबराये हुए थे तो निडाना में किसानो ने इसे नियंत्रित करने के लिए कोई कीटनाशक प्रयोग  नहीं किया यह काम तो अंगीरा, फंगीरा और जंगीरा ने ही कर दिया | उन्होंने हमें अलग- अलग कीटों के स्वभाव के बारे में जानकारी दी | और साथ में यह भी बताया कि कौन सा माँसाहारी कीट कौन से शाकाहारी कीट को खाता है | हमारी यह कलास रात के 8 बजे तक चली पर फिर भी थकावट का नामो-निशाँ नहीं था | रात के खाने के बाद डॉक्टर साहिब ने अगले दिन के कार्यक्रम के बारे में बताया जिसमे पहले हमे बरां कलां में किसानो की पाठशाला में 8 बजे तक पहुंचना था और उसके बाद निडाना गाँव में महलों की पाठशाला में जाना था और रात को वही निडाना में रुकना था | 

जुलाई 11 , 2011 दिन सोमवार



बरां कलां गाँव में



 11 जुलाई को हम सभी 7 बजे तक तैयार हो गए कीटों के बारे में हमारी पहली  पाठशाला में शामिल होने के लिए | हम सुबह 7 : 30 बजे जींद से बरां कलां गाँव के लिए चल दिए और कलास के समय यानि 8 बजे तक वहाँ पहुँच गए | सबसे कलास में डॉक्टर दलाल जी ने सभी से हमारा परिचय करवाया और फिर कलास शुरू हुई | इसके बाद एक ग्रुप लीडर के  नेतृत्व में 5 -5 किसानो का  

अरे अरे !! मुझे पहचानो !! 

ग्रुप बना | इसके बाद सभी ग्रुप कपास के खेत के निरीक्षण के लिए खेत में पहुंचे | सभी ग्रुपों को 10 पौधों को जांचने के लिए कहा गया | प्रत्येक ग्रुप को प्रत्येक पौधे के तीन पत्तो पर  चुरडा, तेला और सफ़ेद मक्खी खोजने थे और उनकी गिनती करनी थी |   हरेक ग्रुप  के पास छोटे-छोटे कीट देखने के लिए मैग्नीफाईंग-ग्लास थे| लिखने के लिए कापी और पैन था| लगभग डेढ़  घंटे के बाद सभी ग्रुपों ने अपनी-अपनी रिपोर्ट तैयार  की  और अपनी अपनी बारी आने पर प्रस्तुत की | सभी ग्रुपों ने जो- जो देखा उसकी ड्राइंग भी बने | रिपोर्टों से यह निष्कर्ष निकला कि आज के दिन इस कपास के खेत में सफ़ेद-मक्खी, हरा तेला एवं  चुरड़े देखे गये हैं परन्तु इनकी संख्या काफी कम है| अभी ये रस चूसकर हानि पहुँचाने वाले कीड़े कपास की फसल को हानि पहुँचाने की स्थिति में नही हैं। किसी खेत में प्रति पत्ता सफ़ेद मक्खी 6 , हरे तेले 2 और  चुरड़े 10 से कम हो तो डरने की कोई बात नहीं क्योंकि यह नुक्सान करने वाली स्तिथि से काफी कम है |  इनके अलावा इस खेत में क्राईसोपा के अंडे, मकड़ियाँ और लेडी  बीटल  भी मिली जो कि खेत के लिए एक प्राकृतिक कीटनाशी का काम करेंगी | 

यह हमारे लिए काफी अच्छा  अनुभव था | हमने पहली बार महसूस किया कि कीटों की दुनिया भी कितनी दिलचस्प   है | खेत में जाकर कीट पहचानने और उन्हें समझने का यह हमारा पहला अवसर था | 

यहाँ की पाठशाला के बाद हम निडाना गाँव के लिए चल पड़े | रास्ते में औरते बैल-गाड़ियों पर पशुओं के लिए चारा ले जाती मिली | हमारे पंजाब में तो यह नज़ारा देखने को नहीं मिलता के औरत बैल-गाडी चला रही है और मर्द बाजू में बैठा हो | 

निडाना गाँव में 

थोड़ी सी शरारत



हम 12 बजे निडाना गाँव पहुंचे | वहाँ पहुँच कर सबसे पहले हमने दोपहर का भोजन महिला खेत पाठशाला की कीट कमांडों अनीता के यहाँ किया. अनीता और उनके पति रणबीर सिंह की कीट जानकारी का इस गावँ में कोई मुकाबला नही. रणबीर सिंह तो निडानी व इग्राह गावों की खेत पाठशालाओं के साथ-साथ निडाना गावँ में डेफ्फोडिल स्कूल के छात्रों व धान के खेत में किसानों को ट्रेनिंग देने के लिए सप्ताह में चार दिन लगाता है अपना घर का काम छोडकर. भोजन के बाद हम निकल पड़े महिलाओं की कीट पाठशाला में सीखने के लिए |  वहाँ पहुँचने पर महिला कीट पाठशाला की स्दस्यों ने हम सभी का फूलों की माला पहना कर स्वागत किया गया और हमें हथजोड़े कि एक तस्वीर भी भेंट की  गई | फिर मीना मलिक और उसकी साथिनो  ने हथजोड़े , जो कि एक माँसाहारी कीट है , पर लिखा एक गीत सुनाया | गुरप्रीत सिंह ने हमारी टीम का सभी से परिचय करवाया  और फिर शुरू हुई हमारी पाठशाला | मीना और अन्य महिलाएं हमे कीटों के बारे में    

मीना कीटों के बारे में बताते हुए

जानकारी दे रही थी | उन्होंने हमें अलग- अलग कीटों के जीवन चक्कर के बारे में बताया | उनका कीतो का यह ज्ञान किसी को भी हैरान कर सकता है | भूतपूर्व सरपंच रतन सिंह जी से हमारी टीम ने खेती के बारे में बात की | उसके बाद पाठशाला के सत्र की समाप्ति की घोषणा हुई और सभी ने एक दूसरे से विदा ली | वापसी पर महिला खेती पाठशाला की स्दस्यों ने " मै बीटल हू, मै कीटल हू , तुम समझो मेरी मेहता को " गीत भी गाया और इस समय गाँव की औरतो का उत्साह देखने लायक था | 

 मीना के घर पर  

हमारे साथ गये पुरष साथियों को किसी और घर में ठहराया गया और मै और अमरजीत कौर जी को मीना के घर पर | हमने उसकी माता जी से और अन्य महिलाओं  से बातचीत की | हमने उनसे उनके दैनिक जीवन के कार्यों के बारे में जानकारी ली| उनका दिन काफी व्यस्त जाता है | घर के काम के साथ-साथ उन्हें खेतो में भी काम करना होता है | यह पूछने पर, कि क्या उन्हें इतने काम से शिकायत नहीं होती, उन्होंने कहा कि बिलकुल नहीं बल्कि उन्हें तो अच्छा  लगता है | क्या वो यह चाहेंगी कि उनकी बेटियां और बच्चे भी खेत का काम करे तो उन्होंने कहा कि बिलकुल वो चाहेंगी कि उनके बच्चे खेती का काम करे |  

मीना की ताई के घर पर



पाठशाला के उनके अनुभवों के बारे में पूछने पर उन्हों बताया कि जब पहली बार हम  डॉक्टर  साहिब के  कैंप में शामिल हुए तो हमे उनकी बाते अच्छी लगी और हमने हर मंगलवार को उनकी पाठशाला में जाने का फैसला किया | पहले तो हमें कीतो की इतनी जानकारी नहीं थी परन्तु अब वो कीतो के बारे में काफी कच जानती है | पहले खेत में जाने के कारन वो कीटों को पहचानती तो थी परन्तु  उनके नाम  नहीं जानती थी | उनकी पाठशाला को देखने के लिए बहुत से लोग आये है और उनसे बातचीत भी की है | जब हमेटी के कृषि वैज्ञानिक आये तो उनमे से एक ने पुछा कि मान लीजिये अगर खेत मेर माँसाहारी कीट ना आये तो क्या होगा तो महिलायों ने उन्हें जवाब दिया कि ऐसा हो ही नहीं सकता जहाँ शाकाहारी कीट होंगे, वहां मासाहारी कीट भी जरुर होंगे | सच में इन महिलाओं का आतम- विश्वास देखते ही बनता है | उन्होंने हमसे खेती में प्रयोग होने वाले कीटनाशको के सेहत पर पड़ने वालो प्रभावों की भी चर्चा की | 

एक तरफ जहाँ हम महिलाओं से बातचीत कर रहे थे तो दूसरी और हमारे पुरष साथी डॉक्टर साहिब के साथ खेतो में कीतो को पहचानने के लिए निकल पड़े थे , जिसके बारे में हमने उनसे बाद में हमने शिकायत भी की कि हमें साथ क्यों नहीं ले जाया  गया | हमारी अमरजीत बहन जी को तो वहां की भैंसे बहुत पसंद आई और उनका तो मन था कि एक भैंस तो वो अपने साथ ले ही जाये पर यह संभव ना हो सका | मीना कि माता जी ने हमें बताया कि यहाँ लोग  पहले अपने घर कि जरुरत के लिए दूध रखते है और अगर फिर भी बढ़ जाये तो बेचते है |  जब हमें तीनो समय दूध   

और खूब सारा मक्खन

और खूब सारा माखन मिला तो हमे समझ में आ गया कि हरयाणा को 'दूध दही का देश ' क्यों कहा जाता है | क्यों कि इस समय तो पंजाब में लस्सी, माखन तो छोडिये दूध भी पूरा नहीं पड़ता | 

शाम को डॉक्टर साहिब ने हमे अगले दिन के कार्यक्रम के बारे में बताया कि सुबह 8 बजे निडानी गाँव में पाठशाला में शामिल होने के बाद इग्राह गाँव में जायेंगे | 

जुलाई 12 दिन मंगलवार 

निडानी गाँव की पाठशाला में  मंगलवार की सुबह निडानी खेत पाठशाला में जाते हुए अचानक बलविन्द्र सिंह ने हम सबका ध्यान रास्ते में खड़े कांग्रेस घास की तरफ खीचा.सब जुट गये कांग्रेस घास के पौधों का अवलोकन एवं निरिक्षण करने. देखते-देखते ही गौरा सिंह ने कांग्रेस घास के पत्ते खा रही एक बीटल को ढूंढ़ निकला. इसके साथ ही अमरजीत ने इस बीटल के गर्ब को पत्ते खाते हुए पकड़ लिया. डा. दलाल ने बताया की यह तो मेक्सिकन  बीटल के प्रौढ़ व गर्ब हैं. इतनी ही देर में गुरप्रीत ने एक बिन्दुवा बुगड़े  को पकड़ लिया. डा. साहब ने बताया की यह तो एक मांसाहारी बुगडा है जो कांग्रेस घास पर पाए जानी वाली मेक्सिकन  बीटल के प्रौढ़ व गर्ब को अपना शिकार बनाएगा. हम निडानी गाँव की पाठशाला में पहुंचे वहाँ पाठशाला का दूसरा हफ्ता था और यह पाठशाला भी कपास के एक खेत में लगी | इस पाठशाला में आस- पास के गाँव के किसानो ने भी भाग लिया |  पहले हमारी टीम के बारे डॉक्टर साहिब ने किसानो को बताया और फिर गुरप्रीत ने हमारा और हमारी संस्था का परिचय देने के बाद अपने अनुभवो के बारे में बताया और किसानो से पाठशाला में लगातार शामिल रहने की अपील  भी की |  

अमनजोत अपने विचार सांझे करते हुए

उसके बाद अमनजोत ने भी अपने अनुभवों को साँझा करते हुए कहा कि निडाना गाँव कि औरतो के जीवन में यह कीटों का ज्ञान इतना रच- मिच गया है कि उनकी आम बातचीत में और विशेषण के रूप में और तुलना के लिए भी कीटों का जिक्र रहता है | इस बातचीत के बाद हम सभी फिरसे 5 ग्रुपों में बंटकर अपने-अपने ग्रुप लीडर के साथ खेत में चुरड़े,  

कीटों को पहचानते हुए  

सफ़ेद मक्खी और हरे तेले को ढूँढने और गिनने के लिए खेत में पहुँच गए |  डेढ़ - दो घंटे के बाद सभी अपनी- अपनी रिपोर्ट लेकर पहुंचे | सभी ने जो जो खेत में देखा उसकी ड्राइंग भी बने गई | इस खेत में भी तेले, चुरड़े और सफेद मक्खी की गिनती नुक्सान करने के स्तर से कम थी और साथ में क्राईसोपा के अंडे, उसका गरब , मकड़ियाँ, दखोड़ी भी देखी | मनबीर  जी ने बताया कि जब हमारे पास प्राकृतिक कीटनाशी है तो हमें बाज़ार से पैसे देकर खरीदने की क्या जरुरत है | एस डी ओ साहिब ने किसानो को जमीन को नाइट्रोज़न देने के लिए डेंचा और दाले बोने के लिए कहा | इस अवसर पर सभी को चाय के साथ हलवा भी खिलाया गया | 

 पाठशाला की समाप्ति के बाद हमारी टीम डॉक्टर साहिब के साथ दैनिक भास्कर के दफ्तर गई जहाँ हमने अब तक सीखे अपने काम और अनुभवों के बारे में उन्हें बताया | इसके बाद डॉक्टर साहिब हमें हमेटी के दफ्तर लेकर गए जहाँ हमें उपहारस्वरूप मैगनीफायिंग लेन्ज दिए गये |

इग्राह में गुरप्रीत किसानो से चर्चा करते हुए

इग्राह  में 

हम दोपहर के 2 : 30 बजे इग्राह पहुंचे जहाँ हम मनबीर जी के घर रुके | शाम को हमारी किसानो के साथ एक मीटिंग करवाई गयी जिसमे गुरप्रीत सिंह ने पंजाब के कीटनाशको के कारण बद से बदतर होते हालात के बारे में बताया | उसने कहा कि कैसे पंजाबियों कि सेहत इन कीटनाशको के इस्तेमाल के कारन लगातार खराब हो रही है , बच्चे  अपंग पैदा हो रहे है , समय से पूर्व पैदा हो रहे है और कैंसर जैसी नामुराद बीमारी पंजाब को  जकड़े हुए है | अगर हरियाणा में भी ऐसे ही कीटनाशक इस्तेमाल होते रहे तो वो दिन दूर नहीं जब पंजाब  जैसे हालात यहाँ भी पैदा हो जायेंगे | अंत में उसने किसानो से डॉक्टर दलाल और मनबीर जी से सहयोग करने और पाठशाला में आने कि बिनती की | 

डा.सुरेन्द्र दलाल ने उपस्थित किसानो  को इस खेत पाठशाला के  उद्देश्य विस्तार से बताये| उन्होंने हरियाणा की धरती पर लड़ी गई सबसे घातक जंग महाभारत  की तुलना पिछले तीन दशकों से किसानों व् कीटों के मध्य जारी इस कीट-युद्ध से  करते हुए  बताया कि महाभारत की लड़ाई इतनी भयावह थी कि आज भी हिन्दू इस जंग की किताब को अपने घर में रखते हुए डरते हैं| लेकिन फिर भी यह लड़ाई सिर्फ अठारह दिन में अपने मुकाम पर पहुँच गई थी| पर किसान व् कीटों की यह जंग पिछले तीस  सालों से रुकने का नाम नही ले रही| इन दोनों जंगों के मुख्य भेदों पर चर्चा करते हुए डा.दलाल ने बताया कि महाभारत की लड़ाई में दोनों पक्षों को एक दुसरे की सही व् ठोस जानकारी थी| एक दूसरे की शक्तियों व् गतिविधियों का पूरा भेद था| पांडवों को कौरवों की सही पहचान, पूरे  भेद व इनकी सारी कमजोरियों का ज्ञान  था| इसी तरह कौरवों को भी पांडवों के बारे में तमाम किस्म की जानकारियां थी| जबकि इस कीटों व किसानों की वर्तमान जंग में किसानों  को कीटों की सही पहचान व भेद मालूम नही है| दूसरा मुख्य फर्क हथियारों को लेकर है| महाभारत में हर योद्धा के पास दो तरह के हथियार थेः सुरक्षात्मक हथियार व् जानलेवा हथियार| लेकिन आज हमारे किसानों के पास तो सिर्फ कीटों को मारने के मारक हथियार भर ही हैं अर् वो भी बेगाने| इसीलिए तो यह जंग ख़त्म होने का नाम नही ले रही| अत: हमारी इस पाठशाला में मिलजुल कर सारा जोर कीटों एवं इनकी विभिन्न अवस्थाओं की सही पहचान करने, इनके भेद जानने तथा इस जंग में अपने खुद के हथियार विकसित करने पर रहेगा ताकि  वर्षो से चली आ रही यह जंग समाप्त हो सके | डॉक्टर साहिब और मनबीर ने सभी किसानो को पाठशाला में शामिल होने का निमंत्रन दिया जिसे किसानो ने स्वीकार भी किया | अंत में मनबीर जी ने सभी का धन्यबाद किया |

डॉ.साहिब अंगीरा का कमाल दिखाते हुए

सुबह 8 बजे हम पाठशाला पहुंचे जिसमे फिर वही कार्यक्रम दोहराया गया | रस्मी शुरुआत के बाद सभी ग्रुप अपने-अपने ग्रुप लीडर के साथ कपास के खेत में पहुंचे और लगे  चुरडा, सफ़ेद मक्खी और हरा तेला ढूँढने और फिर गिनने | इसी खेत में डॉक्टर साहिब ने हमे अंगीरा का कमाल भी दिखाया | हमने अंगीरा को  मिली बग को ख़त्म करते देखा | बाद में सभी ने अपनी अपनी रिपोर्ट दी| क्योकि उस दिन हमें वापिस जैतो आना था सो पाठशाला का सत्र जल्दी ख़त्म कर दिया गया | मनबीर जी ने सभी का धन्यबाद किया | इग्राह से हम सभी वापिस जींद गए जहाँ डॉक्टर  साहिब के साथ एक बार फिर हमने जो अब तक सीखा उस पर चर्चा की और  उन्होंने हमें अलग- अलग कीटों की तस्वीरें भी दिखाई ताकि हम उन्हें पहचान सके |  हमने उन्हें बताया कि हमने तो कभी सोचा ही नहीं था कि कीटों को समझना, उन्हें जानना इतना दिलचस्प हो सकता है | ये कीट तो हमसे भी ज्यादा समझदार है| जैसे क्राईसोपा अपने अंडे एक धागे के ऊपर देता है ताकि उसके अन्डो को कोई नुक्सान ना पहुंचा सके | कीटों कि दुनिया सच में बहुत ही हैरान करने वाली और दिलचस्प  है और हम यह चाहेंगे कि हम इसको पंजाब में भी आगे बढ़ाए |  

3 बजे हम उनके घर से निकले और डॉक्टर साहिब और उनके दोस्त 

हाय रब्बा!! इतनी पढाई

 

हमें स्टेशन तक छोड़ने के लिए गए | उनसे विदा लेकर और फिर आने का वादा करते हुए हम  अपनी मंजिल कि तरफ बढ़े | वापसी के समय ट्रेन में भी इस सब के बारे में ही बातचीत होती रही और अमरजीत बहन जी तो  अपने नोट्स लेने में व्यस्त रहे | फिर गुरप्रीत ने कुदरत के गीत सुनाये जिसे सुनकर आस पास सीटों पर सो रहे यात्री भी उठ कर आ   

 

कुदरत के गीत गाते हुए

गए और हमारा साथ  गीतों को गुनगुनाया | ऐसे   ही गीत गाते हुए हम अपनी मंजिल पर रात के  9 बजे हम जैतो पहुंचे और एक दूसरे से विदा ली | हम लोग बहुत खुश थे क्योकि अब हम कई कीटों को पहचान सकते थे जैसे चुरडा, सफ़ेद मक्खी, हरा तेला, क्रईसोपा, सलेटी भूंड, मिली बग आदि    कुल मिला कर यह बहुत ही रोमांच से भरी हुई, शिक्षाप्रद यात्रा रही और हम अपने इस ज्ञान को और आगे बढ़ाएंगे और औरो को भी बाटेंगे |

कुछ और यादें

सफ़ेद मक्खी

 

हमारे सफ़र के साथी 

 

अमनजोत कौर



स्त्री इकाई,

खेती विरासत मिशन, जैतो   











माताओं ने सम्भाला सुरक्षित भोजन का मोर्चा

खेती विरासत मिशन- स्त्री इकाई 
--------------------------------------------------------------------------------

स्वयं सहायता समूह, डोड की सदस्यों के साथ अमनजोत कौर

 पिछले पाँच वर्षो से खेती विरासत मिशन की स्त्री इकाई औरतो के साथ मिलकर जहर मुक्त रसोई- जहर मुक्त खुराक का नारा बुलंद कर रही है. भोतना और चैना गाँव में 150 से ज्यादा औरते जहर मुक्त रसोई  और खुराक के इस अभियान में जुडी हुई है और औरो को भी रास्ता दिखा रही है. पहले औरतो ने सिर्फ़ अपने घर के लिए उगाना शुरू किया था और आपस में एक दूसरे से बाँटना फिरसे आरंभ किया जो कि गाँव कि एक खासियत होती थी. अब औरतो के पास घर की जरूरते पूरी  करने के बाद और पड़ोसियों से बाँटने के बाद भी बच जाता है जिसे अब वे अपनी आय को बढ़ाने के लिए करना चाहती है. इसी के तहत भोतना, चैना और डोड गावों में स्वयं सहायता समूह बनाने की प्रकिर्या  चल रही है. डोड गाँव में पहला स्वयं सहायता समूह बनाया गया है जिसके 12 सदस्य है और जिसकी मीटिंगों में 50 -60 औरते हिस्सा लेती है. 

जीव अमृत बनाते हुए

 4 मई को डोड गाँव में जीव अमृत बनाने की ट्रेनिंग दी गई जिसमे 20 महिलाओं ने भाग लिया. गुरप्रीत सिंह, जो कि खेती विरासत मिशन में ट्रेनर है,  ने यह ट्रेनिंग दी. महिलाओं ने बताया कि कई वर्षो के बाद उन्होंने एक साथ मिलकर सांझे तौर पे कुछ बनाया है. इस ट्रेनिंग में कॉलेज जाने वाली लडकियों ने भी भाग लिया . जीव अमृत के तैयार होने के बाद सभी ने आपस में बांटा.

2 रोज़ा ट्रेनिंग वर्कशॉप

16 -17 जून को कृषि विज्ञानं केंद्र, फरीदकोट के साथ मिलकर डोड गाँव कि महिलाओं के लिए फ़ूड प्रोसेसिंग  की 2 दिन की ट्रेनिंग वर्कशॉप लगवाई गई जिसमे कृषि विज्ञानं केंद्र की गृह विज्ञानं  माहिर नवदीप  कौर ने ट्रेनिंग दी.इस ट्रेनिंग में अन्य ग्रुप की गाँव दल सिंह वाला से भी लडकियों ने भाग लिया.  इस ट्रेनिंग में प्रतिभागियों को शर्बत, चटनियाँ और आचार बनाने की ट्रेनिंग दी गई. अमनजोत कौर, संयोजक, स्त्री इकाई और नवदीप कौर  ने प्रतिभागियों को बाज़ार से कोका-कोला या अन्य कोल्ड ड्रिंक्स खरीदने की जगह घर में बने सेहतवर्धक ड्रिंक्स अपनाने पैर जोर दिया ताकि हमारे सभ्याचार के साथ साथ हमारी सेहत भी बची रहे.    

मैडम नवदीप शरबत की ट्रेनिंग देते हुए

इसके साथ ही मैडम नवदीप कौर ने प्रतिभागियों को बताया कि कैसे वे इस सब के दुआरा घर बैठे अपना रोज़गार शुरू कर के घर में आर्थिक सहयोग दे सकती है. 

वर्कशॉप के अंत में अमनजोत कौर ने गाँव की औरतो को बताया कि आगे भी इस तरह  के और भी कार्यकर्म गाँव में किये जायेंगे ताकि महिलाएं न सिर्फ़ आत्मनिर्भर बन सके बल्कि गाँव के जहर मुक्ति के अभियान में भी योगदान दे सके .

Meeting at Bakhtgarh

In the first week of March, a group meeting including men and women happened at Bakhtgarh. The meeting started off with the differences in chemical and traditional farming systems, Traditional farming included the rich and healthy lifestyle of the villagers, the abundance of life forms in the fields, the participation of all members of the family in the agriculture, the means of pest control by farmers and the participation of women included in making the fodder available to the livestock, cutting and plucking the grains and vegetables during the harvest season and seed storage and the methods of seed storage in the homes.

The past and current situation of agriculture and agriculture practices is same in both villages. Older men and women told that before green revolution no fertilizers or pesticides used in fields. Agriculture totally depended upon rainy water. That part of land on which wheat was used to grow left follow for one year. Farmers’ manure was used only for wheat land. So people normally grew those crops which not demanded so much water. Farmers practiced multiple cropping. They spent more and more time in their fields. But now situation is totally different. Farmers get irrigation facilities. In their words water is now in their control. They use fertilizers and pesticides more than suggested by PAU, Ludhiana. They hardly spend one to two hour in the field and it also leads to mono cropping. Multiple cropping needs more attention but mono cropping does not. That is why farmers prefer mono cropping pattern.

Asking about loss of diversity in fields, women revealed that men are not interested to spend more time in fields. If they grow multiple crops in fields they have to spend more time in the fields. But men replied that it is difficult because of labour and technical problems. If they grow

Black gram or mustard with wheat, they will not be able to use harvester.

It is worth mentioning here that the green revolution played havoc with the youth in the villages. The dependence on chemical fertilizers and pesticides rendered them idle who were earlier busy in manual and other creative ways of pest management and other activities associated with agriculture.

While talking about women role in agriculture, they told that women used to go to fields for cotton picking, wheat harvesting. They also did the job of seed saver. But now women lost their job in fields. Few of them never visit their field. They don’t know much about farming and related practices.

While discussing the about the traditional seeds the women were very clear that the crops cultivated using traditional seeds tasted good and that because of the traditional foods people did not fell sick and they did not have to go to the doctors at all.

The older women were grieved and upset at the deterioration of health and at the rate of which the young generation is falling sick. The older women were also very disturbed at the lack of physical labour among the younger generation and the lifestyle changes that have occurred in the last ten to fifteen years.  They told that they used to do a lot work at home as well as in the field but new generation can’t do that work. Telling the reason of this they told they don’t take good and healthy food. They eat kurkure, chips and drink coke and Pepsi. If they eat such things how they become healthy and do work like them. In their time, people eat food whiuch was healthy but now people care only about taste.

Many elders pointed out the absence of an attractive, multi cropped diversity filled, full of life fields. The magnetic attraction that attracted people to fields is missing. Not many children visit their family fields and they are cut off from the thought of pursuing agriculture and also their cultural heritage associated with farming, not just for the sale of the crop yields but a wealth of wisdom that has been carried of from since many generations is a far cry.

While talking changes in the lifestyle, they spelled out that before green revolution people were hard working. Every work was done by them. No machines used. Women used to sit in Trinjans where they did weaving, spinning, embroidery. But now even in a family women sit together. No love and harmony is there now. They wish that time come again.

The meeting was ended with the decision to meet again after the next week.

PRA at Bakhtgarh                                                      

On March 31, 2011 meeting were held at both villages for PRA. This PRA was done to know about their food sources, food diversity and their dependence on market for food.

Men and women of different age groups and different socio-economic backgrounds participated in the PRA exercise.

                                                   Food Calendar

An indicative calendar for month-wise availability of foods. Mention the different foods that are consumed from various sources.

                                                              

                                                                       Food from Field

Apr

May

Jun

Jul

Aug

Sep

Oct

Nov

Dec

Jan

Feb

Mar

Grains

Wheat, Rice

Wheat,  Rice

Wheat,  Rice

Wheat,  Rice

Wheat,  Rice

Wheat

Wheat

Wheat

Wheat

Wheat

Wheat

Wheat

Vegetables

Tinda

Beans, Bitterguard, Pumpkin, Bottle guard, Tinda

Beans, Bitterguard, Pumpkin, Bottle guard, Tinda

Beans, Bitterguard, Pumpkin, Bottle guard, Tinda

Beans, Bitterguard, Pumpkin, Bottle guard, Tinda

Beans, Bitterguard, Pumpkin, Bottle guard, Tinda

Beans, Bitterguard, Pumpkin, Bottle guard, Tinda

Spinach Sarso ka saag, Methe, Corian-der,    Raddish

Spinach Sarso ka saag, Methe, Corian-der,    Raddish

Spinach Sarso ka saag, Methe, Corian-der,    Raddish

Spinach Sarso ka saag, Methe, Corian-der,    Raddish

Spinach , Methe, Corian-der,    Raddish

Uncultivated Food

Bathua

Bathua,

Bathua , Chibbar

Bathua,  Chaulai, Chibbar

Bathua, Chaulai Chibbar

Bathua, Chaulai Chibbar

Bathua Chibbar

Bathua Chibbar

Bathua

Bathua

Bathua

Bathua

Pulses

Oil Seeds

Mustard

Mustard

Mustard

Mustard

Mustard

Mustard

Mustard

Mustard

Mustard

Mustard

Mustard

Mustard

Spices

Jaggey

Fruits

Guava Ber

Guava,

Guava

Guava

Guava

Guava

Guava

Guava

Guava

Guava Ber

Guava Ber

                                                         

       

Food from Market

Apr

May

Jun

Jul

Aug

Sep

Oct

Nov

Dec

Jan

Feb

Mar

Grains

Gram flour

Gram flour

Gram flour

Gram flour

Gram flour

Gram flour

Gram flour

Gram flour Flour(Corn, Bajra)

Gram flour Flour (Corn, Bajra)

Gram flour Flour   ( Corn, Bajra)

Gram flour Flour   ( Corn, Bajra)

Gram flour Flour (Corn, Bajra)

Vegetables

Tinda, Ginger, Potato, Brinjal, Lady Fingers, Cluster beans, White kidney beans, Black eyed beans, Bottle gourd, onion, Bitter Gourd, , Red pumpkin, , Kidney Beans Capsicum, Tomato, tori, cucumber Cluster beans

Tinda, Ginger, Potato, Brinjal, Lady Fingers, Cluster beans, White kidney beans, Black eyed beans, Bottle gourd, onion, Bitter Gourd, , Red pumpkin, , Kidney Beans Capsicum, Tomato, tori, cucumber Cluster beans

Tinda, Ginger, Potato, Brinjal, Lady Fingers, Cluster beans, White kidney beans, Black eyed beans, Bottle gourd, onion, Bitter Gourd, , Red pumpkin, , Kidney Beans Capsicum, Tomato, tori, cucumber Cluster beans

Tinda, Ginger, Potato, Brinjal, Lady Fingers, Cluster beans, White kidney beans, Black eyed beans, Bottle gourd, onion, Bitter Gourd, , Red pumpkin, , Kidney Beans Capsicum, Tomato, tori, cucumber Cluster beans

Tinda, Ginger, Potato, Brinjal, Lady Fingers, Cluster beans, White kidney beans, Black eyed beans, Bottle gourd, onion, Bitter Gourd, , Red pumpkin, , Kidney Beans Capsicum, Tomato, tori, cucumber Cluster beans

Tinda, Ginger, Potato, Brinjal, Lady Fingers, Cluster beans, White kidney beans, Black eyed beans, Bottle gourd, onion, Bitter Gourd, , Red pumpkin, , Kidney Beans Capsicum, Tomato, tori, cucumber Cluster beans

Carrot, Potato, Cauliflower, Tomato, Ginger, onion, garlic, Cabbage, peas,radish, black  gram fresh Spinach, Sarso ka saag, Methe,

Carrot, Potato, Cauliflower, Tomato, Ginger, onion, garlic, Cabbage, peas,radish, black  gram fresh Spinach, Sarso ka saag, Methe,

Carrot, Potato, Cauliflower, Tomato, Ginger, onion, garlic, Cabbage, peas,radish, black  gram fresh Spinach, Sarso ka saag, Methe,

Carrot, Potato, Cauliflower, Tomato, Ginger, onion, garlic, Cabbage, peas,radish, black  gram fresh Spinach, Sarso ka saag, Methe,

Carrot, Potato, Cauliflower, Tomato, Ginger, onion, garlic, Cabbage, peas,radish, black  gram fresh Spinach, Sarso ka saag, Methe,

Carrot, Potato, Cauliflower, Tomato, Ginger, onion, garlic, Cabbage, peas,radish, black  gram fresh Spinach, Sarso ka saag, Methe,

Pulses

Chick peas, Bengal gram, Black gram (whole) Green gram (whole) White split gram beans Black Gram(whole) Green Gram(split), Red lentils split,

Chick peas, Bengal gram, Black gram (whole) Green gram (whole) White split gram beans Black Gram(whole) Green Gram(split), Red lentils split,

Chick peas, Bengal gram, Black gram (whole) Green gram (whole) White split gram beans Black Gram(whole) Green Gram(split), Red lentils split,

Chick peas, Bengal gram, Black gram (whole) Green gram (whole) White split gram beans Black Gram(whole) Green Gram(split), Red lentils split,

Chick peas, Bengal gram, Black gram (whole) Green gram (whole) White split gram beans Black Gram(whole) Green Gram(split), Red lentils split,

Chick peas, Bengal gram, Black gram (whole) Green gram (whole) White split gram beans Black Gram(whole) Green Gram(split), Red lentils split,

Chick peas, Bengal gram, Black gram (whole) Green gram (whole) White split gram beans Black Gram(whole) Green Gram(split), Red lentils split,

Chick peas, Bengal gram, Black gram (whole) Green gram (whole) White split gram beans Black Gram(whole) Green Gram(split), Red lentils split,

Chick peas, Bengal gram, Black gram (whole) Green gram (whole) White split gram beans Black Gram(whole) Green Gram(split), Red lentils split,

Chick peas, Bengal gram, Black gram (whole) Green gram (whole) White split gram beans Black Gram(whole) Green Gram(split), Red lentils split,

Chick peas, Bengal gram, Black gram (whole) Green gram (whole) White split gram beans Black Gram(whole) Green Gram(split), Red lentils split,

Chick peas, Bengal gram, Black gram (whole) Green gram (whole) White split gram beans Black Gram(whole) Green Gram(split), Red lentils split,

Oil/ Ghee

Mustard oil. Refined oil

Mustard oil. Refined oil

Mustard oil. Refined oil

Mustard oil. Refined oil

Mustard oil. Refined oil

Mustard oil. Refined oil

Mustard oil. Refined oil

Mustard oil. Refined oil

Mustard oil. Refined oil

Mustard oil. Refined oil

Mustard oil. Refined oil

Mustard oil. Refined oil

Spices

Turmeric, Chilly, Msala Powder, jeera

Turmeric, Chilly, Msala Powder, jeera

Turmeric, Chilly, Msala Powder jeera

Turmeric, Chilly, Msala Powder jeera

Turmeric, Chilly, Msala Powder jeera

Turmeric, Chilly, Msala Powder jeera

Turmeric, Chilly, Msala Powder jeera

Turmeric, Chilly, Msala Powder jeera

Turmeric, Chilly, Msala Powder jeera

Turmeric, Chilly, Msala Powder jeera

Turmeric, Chilly, Msala Powder jeera

Turmeric, Chilly, Msala Powder jeera

Jaggery/ Sugar

Sugar

Sugar

Sugar

Sugar

Sugar

Sugar

Sugar

Sugar

Sugar

Sugar

Sugar

Sugar

Analysis of Food Calendar

Grains:-

Food calendar shows that people get very few things from the field. In the grains they get only wheat for the whole year. It also means that they don’t grow other grain for the home. They grow rice for the market and 10-20 kg they keep at home for the year because it is cooked occasionally not in the routine. There Agriculture is able to feed families for the whole year. They buy Corn flour and flour of pearl millet from the market during winter season. Many farmer families also buy rice from the market.

Vegetables: -

They get a little quantity of vegetables from the field like during summer season they get pumpkin, bottle guard, bitter guard, cluster beans, white kidney beans and bitter guard and in the winter season radish, Sarso ka saag, Spinach, Methe, Bathua and carrot. During the whole year they use to buy vegetables from the street wanders.

Pulses:-  

In Bakhtgarh, farmers don’t grow pulses. They buy pulses from the market or village shops.

.

Oil:-

Farmers grow mustard for oil but participants told that people of village don’t use this oil for cooking. Most of the people in Bakhtgarh start to use refined oil or Dalda Ghee which they again get from the market.

Fruits:-

People don’t eat fruits in the routine. They get it from the wanders or market. But Ber and Guava trees are there.

Spices and other:-

Farmer families get spices from the market.  It is easy to get processed spices from the market. They don’t use Jaggery. They use sugar which is available in the local market and at village shop.

Uncultivated food:-

Uncultivated food is treated as weeds in the field so herbicides are used on them. But like Bathua, Chaulai and Chibbar is used for food.

   The participants revealed that their minimum monthly expenditure on these things is near about 3500 rs. They are aware that all that things which they get from the market can be grown in their fields. Only tea and salt can’t be grown. But nobody is ready to do this kind of hard work. If they grow all these things, harvesters can’t be used and it increases labour work. It also needed more attention and care but farmers are not used to spend more time in the fields.  Participants also felt that there is less diversity in their food also. They cook pulses 4-5 times in a month. Most of the time of year, they use to cook vegetables.  They also felt that with the loss of diversity in food, they lost their health also.

PRA was finished with the decision that if they don’t grow these things in the field, they will start to grow in their homes.